Więźniowie polityczni cierpieli najbardziej, ponieważ prócz ciężkich warunków, katorżniczej pracy oraz złej woli dozorców byli również terroryzowani przez więźniów kryminalnych. Historycy szacują, że całkowita liczba osób odbywających karę w obozach Gułagu wynosi do 20 000 000, z których przynajmniej 2 000 000 nie przeżyło pobytu w obozach. Ofiarami sowieckiego Gułagu byli nie tylko obywatele ZSRR, ale również mieszkańcy innych krajów m.in. Czechosłowacy, Polacy, Węgrzy, Francuzi czy Amerykanie.

Ogromną siecią obozów, rozmieszczonych na całym terytorium ZSRR, kierowało 500 zarządów, które nadzorowały działanie setek łagrów (całkowita liczba wynosi prawdopodobnie ok. 30 000). Z niewolniczej pracy więźniów korzystano podczas pozyskiwania drewna, wydobywania złóż w kopalniach lub na różnych gigantycznych budowach (Kanał Białomorski-Bałtycki, tamy, drogi, szlaki kolejowe). Po śmierci Stalina w 1953 roku liczba więźniów znacznie spadła. Sieć obozów Gułagu została oficjalnie zamknięta w 1960 roku. Nadal jednak istniało wiele kolonii karnych, gdzie przetrzymywano zarówno więźniów politycznych jak i radzieckich dysydentów, choć już nie w tak przerażających warunkach i w takiej liczbie, jak za czasów Stalina. Niestety w ostatnich latach Rosja powróciła do skazywania przeciwników politycznych na karę pozbawienia wolności w obozach pracy.

Jak zmieniał się Gułag

1917

Po przewrocie bolszewickim pojawia się nowy rodzaj przestępcy, „wróg klasowy“. Tym mianem można było oznaczyć praktycznie każdą osobę.

1918

Trocki i Lenin opracowują ideę obozów koncentracyjnych dla wrogów ludu, w których skazani podczas odbywania kary będą wykonywać proste prace fizyczne. Władze wykorzystują do tego celu m.in. dawne obozy dla jeńców wojennych, zwolnionych na mocy Traktatu Brzeskiego. Zarząd nad obozami ma sprawować Czeka - tajna policja, poprzedniczka NKWD i KGB.

1919

Prezydium Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego uchwala dekret, na mocy którego mają powstać obozy pracy przymusowej. Dekret zaczyna obowiązywać od 15 kwietnia 1919 roku.

1920

Na wyspach na Morzu Białym powstaje pierwszy obóz, który staje się wzorem dla łagrów w ramach przyszłego systemu Gułagu. Obóz powstawał stopniowo w obiektach dawnego klasztoru prawosławnego na Wyspach Sołowieckich. Początkowo więziono tam rzeczywistych przeciwników politycznych władz bolszewickich (członkowie antybolszewickich partii politycznych (głównie lewicowych), przedstawiciele inteligencji, białogwardziści).

1923

Wyspy Sołowieckie stają się centrum sieci obozów na północy Rosji a znajdujące się tam obozy zostają wkrótce przemianowane na „Sołowieckie Łagry Specjalnego Przeznaczenia “ (w skrócie SŁON). W tym okresie jest to jedyna sieć obozów zarządzana przez policję polityczną GPU.

1929

Stalin występuje z programem szybkiej industrializacji oraz z planem pięciolatek. Politbiuro podejmuje decyzję o organizacji jednolitej sieci obozów, która zastąpiłaby dotychczasowy podwójny system więziennictwa dla wrogów klasowych oraz dla kryminalistów. Obozy trafiają pod zarząd tajnej policji.

1931/2

Obozy występują licznie na terenach, gdzie są realizowane tak gigantyczne projekty jak np. kanał z Morza Białego do Morza Bałtyckiego, wydobycie złota na Kołymie, budowa różnych węzłów komunikacyjnych a w drugiej połowie lat trzydziestych Magistrala Bajkalsko-Amurska.

1934

Powstaje Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy (ros. Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kolonij , GULAG) podporządkowany Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewnętrznych ZSRR. Jego zadaniem jest kierowanie praktycznie wszystkimi sowieckimi zakładami więziennymi. Nazwa Gułag (używana nieregularnie od 1930 roku) zaczyna funkcjonować jako ogólne oznaczenie dla więzień i obozów sowieckich (radzieckiego systemu więziennictwa).

1936/8

Trwa okres Wielkiego Terroru zapoczątkowany przez Stalina. Czystki dotykają głównie grona najwyższych przedstawicieli partii komunistycznej, dowództwa armii, urzędników państwowych jak również zarządu Gułagu. Wiele osób zostaje straconych, reszta zsyłana jest do obozów, które nie radzą sobie jednak z masowym przypływem więźniów. Dochodzi do trzykrotnego wzrostu śmiertelności wśród skazanych.

1939/40

Początek drugiej wojny światowej oznacza nie tylko przypływ więźniów deportowanych z terenów zajętych przez Związek Radziecki (tereny wschodniej Polski, krajów bałtyckich, Besarabii), jak również objęcie amnestią wybranych kategorii więźniów na potrzeby Armii Czerwonej.

1945

Następuje kolejna fala aresztowań tym razem wśród członków Armii Czerwonej, dawnych jeńców niemieckich oraz mniejszości etniczych, w tym radzieckich Żydów.

1948/9

Stalin rozpoczyna budowę nowych megalomańskich projektów np. kanału Wołga – Don, nowych elektrowni, tam wodnych i węzłów komunikacyjnych. Wśród nich są również: Martwa Droga i szlak kolejowy na wyspę Sachalin – po śmierci Stalina oba zostają natychmiast wstrzymane.

1953

Umiera Stalin. Władzę na krótko przejmuje Ławrientij Beria, który ogłasza amnestię, ta jednak obejmuje głównie więźniów skazanych za drobne przestępstwa kryminalne, pomijając zupełnie osoby skazane z powodów politycznych.

1954

W okresie rządów Nikity Chruszczowa dochodzi do masowych zwolnień więźniów a następnie rewizji prawie 4 000 000 wyroków, które zapadły w sprawie przestępstw politycznych. Ten okres nazywany jest epoką odwilży.

1957

Na skutek przeprowadzonych reform sieć obozów Gułag zostaje zamknięta a wiele łagrów zlikwidowanych. Gospodarka ZSRR przestaje się opierać na niewolniczej pracy więźniów.

1960

Więźniowie polityczni nie znikają, choć ich liczba znacznie się obniża a dysydenci zaczynają być przetrzymywani za prawdziwą działalność opozycyjną przeciwko ówczesnym władzom. Zazwyczaj są zsyłani do kolonii karnych w Mordowii lub w okolice Permu na Uralu. Oni również odbywają kary pozbawienia wolności w strasznych warunkach (głód, choroby, gwałty), ale obozy nie mają już tak wyniszczającego charakteru jak w poprzednich latach. Wielu dysydentów jest przymusowo kierowanych do szpitali psychiatrycznych, gdzie są poddawani okrutnym „zabiegom leczniczym“.