Represje wobec obywateli czechosłowackich na terenach Związku Radzieckiego

Szacuje się, że całkowita liczba represjonowanych obywateli czechosłowackich na terenach Związku Radzieckiego wynosi 25 000. To prawie o 10 000 mniej niż dotąd zakładano. Nowe dane są rezultatem szczegółowych badań przeprowadzonych w ukraińskich archiwach NKWD, według których liczba prześladowanych obywateli Rusi Podkarpackiej była o wiele niższa niż dotąd uważano. Większość tych osób przeszła obozami Gułagu. Do całkowitej liczby represjonowanych wliczono również osoby stracone lub wysiedlone. Około połowa prześladowanych nie przeżyła sowieckich represji. Liczba prześladowanych pochodzących z terenów dzisiejszej Republiki Czeskiej to 4 150, z których ok. 2 150 zginęło na skutek działań władz radzieckich.

Okres międzywojenny (1917-1938)

Od drugiej połowy XIX wieku Czesi i Słowacy zaczęli się osiedlać na terenach carskiej Rosji w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Pierwsze działania skierowane przeciwko Czechom i Słowakom na tym obszarze zbiegają się z nastaniem reżimu bolszewickiego w 1917 roku. W latach dwudziestych i trzydziestych fala represji ze strony sowieckich organów bezpieczeństwa dotknęła, choć w różnym stopniu, również kilka tysięcy obywateli czechosłowackich. Oskarżano ich o wszelkie możliwe jak i niemożliwe przestępstwa, najczęściej jednak o działalność kontrrewolucyjną i szpiegowską. Chodziło nie tylko o przedstawicieli pierwszej fali emigracji lub kolonistów ale również legionistów, jeńców z pierwszej wojny światowej lub emigrantów, którzy osiedlili się w ZSRR przed 1939 rokiem, zarówno przedstawicieli emigracji politycznej jak i ekonomicznej. Dziesiątki Czechów (m.in. ofiary procesów z czeskimi nauczycielami na Ukrainie) skończyły na Wyspach Sołowieckich, gdzie powstały pierwsze w ogóle sowieckie obozy pracy.

Do najbardziej tragicznych okresów należały: etap umacniania władzy reżimu bolszewickiego na początku lat dwudziestych, okres przełomu lat dwudziestych i trzydziestych, kiedy to na celowniku znaleźli się rolnicy i inteligencja ale przede wszystkim okres „Wielkiego Terroru” (koniec 1936 roku – sierpień 1938), kiedy liczba ofiar prześladowań wśród obywateli czechosłowackich była najwyższa. W tym okresie większość represjonowanych Czechosłowaków została stracona. Liczbę prześladowanych obywateli czechosłowackich w okresie międzywojennym szacuje się na około 1 000 osób, z których 700 zmarło.

Okres drugiej wojny światowej (1938-1945)

Największa liczba ofiar sowieckiego aparatu represji przypada na okres drugiej wojny światowej. Na skutek niemieckiej okupacji Czech i Moraw, węgierskiej okupacji Rusi Podkarpackiej oraz wybuchu drugiej wojny światowej coraz więcej obywateli czechosłowackich, zagrożonych represjami ze strony niemieckich nazistów lub węgierów, uciekało do Związku Radzieckiego lub znalazło się na jego terenie na skutek sowieckiej okupacji wschodniej części państwa polskiego.

Wśród uchodźców znalazło się kilkuset Czechów i Słowaków. Najliczniejsze grupy uciekinierów tworzyli czechosłowaccy Rusini (ich liczbę szacuje obecnie się na 5 000 do 8 000 osób) uchylający się zazwyczaj od obowiązku służby wojskowej w armii węgierskiej oraz Żydzi (4 000 – 5 000 osób) poszukujący schronienia przed prześladowaniami na tle rasowym. Choć wybierając ucieczkę na wschód uchodźcy ci uniknęli prześladowań ze strony nazistów lub węgierów, zazwyczaj stawali się ofiarami represji reżimu sowieckiego. Większość z nich bowiem zatrzymywano i skazywano za nielegalne przekroczenie granicy, nielegalny pobyt na terenie ZSRR lub działalność szpiegowską. Dochodziło do tego natychmiast po przekroczeniu granicy radzieckiej lub podczas obław NKWD wymierzonych przeciwko tzw. elementom wywrotowym w latach 1940-1941. Osoby te były skazywane na 3 do 5 lat pracy przymusowej oraz zesłanie do obozów pracy Gułag (w okolicach Peczory, Kołymy, Norylska, Karagandy itp.).

Szczególnie okrutny los spotkał więźniów z pierwszych w dziejach holokaustu transportów Żydów europejskich organizowanych przez nazistów do miejscowości Nisko nad Sanem. Pod koniec października 1939 roku większość Żydów (ponad 4 000 osób) deportowanych z Ostrawy, Katowic i Wiednia do Nisku nad Sanem Niemcy wygnali na północ w kierunku Lublina lub niedalekiej granicy niemiecko-radzieckiej, którą byli zmuszeni przekroczyć. Pomijając nieliczne wyjątki, Żydów wraz z resztą uchodźców z Czechosłowacji i innych krajów europejskich, wcześniej czy później aresztowano na terenie ZSRR i zesłano do obozów Gułagu, ew. do pracy przymusowej w kołchozach.

Tysięce Czechosłowaków opuściło więzienia i obozy NKWD dopiero na mocy amnestii dla obywateli czechosłowackich, którą ogłosiło dowództwo radzieckie na początku 1942 roku. Amnestia nie obejmowała jednak „osób podejrzanych o działalność szpiegowską przeciwko ZSRR”, stąd wielu więzionych Czechosłowaków nie doczekało się wyzwolenia. Większość ze zwolnionych (na początku chodziło głównie o Żydów czechosłowackich, po przejściowych problemach udało się wyzwolić również wielu Rusinów) zgłosiła się jako ochotnicy do I Czechosłowackiego Korpusu Armijnego formowanego w Buzułuku. Podczas wojny brali m.in. udział w walkach na froncie wschodnim, przyczyniając się tym samym do porażki nazistowskich Niemiec oraz wyzwolenia Czechosłowacji. Jednak wielu z tych, którzy przeżyli cierpienia Gułagu, poległo na polu walki.

Okres powojenny (1945-1956)

Trzeci okres represji wobec obywateli czechosłowackich rozpoczął się prawie natychmiast po wyzwoleniu Czechosłowacji przez Armię Czerwoną w maju 1945 roku. Od tej chwili aż do początku lat pięćdziesiątych setki niewinnych ludzi, którymi interesował się reżim radziecki, zesłano do ZSRR na skutek działań członków jednostek specjalnych radzieckiego kontrwywiadu wojskowego Smiersz i NKWD. Prócz osób podejrzanych o kolaborację chodziło głównie o członków przedwojennej emigracji rosyjskiej, ukraińskiej lub białoruskiej, dla których od lat dwudziestych XX wieku Czechosłowacja stała się nowym domem. Zesłania nie uniknęli również niektórzy Czesi, którzy w przeszłości „podobno” działali na szkodę państwa radzieckiego. Wszyscy zostali skazani na wysokie kary pozbawienia wolności (10 – 25 lat). Szacunkową liczbę osób zesłanych pochodzących z terenów dzisiejszej Republiki Czeskiej szacuje się na ok. 500 (z czego 300 ofiar), ze Słowacji deportowano 6 000 osób (w tym 2 500 Słowaków), z których przynajmniej 2 000 osób zginęło.

Zupełnie odrębną kwestię stanowią jeńcy wojenni. Po wojnie w obozach jenieckich na terenie ZSRR znajdowało się kolejnych kilka tysięcy osób narodowości czeskiej oraz przedwojennych obywateli Czechosłowacji, którzy walczyli podczas wojny, czy to dobrowolnie, czy też pod przymusem, po stronie wojsk nieprzyjaciela. Z około 70 000 czechosłowackich jeńców wojennych sowieckiej niewoli nie przeżyło około 4 500 osób.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej doszło do wcielenia Rusi Podkarpackiej, czyli przedwojennych terenów czechosłowackich, w skład Związku Radzieckiego. W wyniku sowietyzacji tego obszaru doszło do aresztowań i prześladowań tej części mieszkańców, którzy zostali uznani za zagrożenie dla procesu transformacji Rusi Podkarpackiej w republikę związkową. Fala represji dotknęła głównie Kościół grekokatolicki, miejscową inteligencję niekomunistyczną oraz osoby oskarżane o nacjonalizm ukraiński. Spotkał ich podobny los jak ok. 25 000 etnicznych Węgrów i Niemców, deportowanych z Rusi Podkarpackiej do obozów GUPWI i Gułag w 1945 roku.

Jan Dvořák, Instytut Badania Reżimów Totalitarnych (Czechy)

Sources

• BORÁK, Mečislav: České stopy v Gulagu. Z výzkumu perzekuce Čechů a občanů v ČSR v Sovětském svazu. Opava 2003.

• BORÁK, Mečislav a kol.: Perzekuce občanů z území dnešní České republiky v SSSR. Praha 2003.

• BORÁK, Mečislav (ed.): Perzekuce československých občanů v Sovětském svazu (1918-1956). Část I. – Vězni a popravení. Část II. – Zajatci a internovaní. Opava 2007.

• BYSTROV, Vladimír: Průvodce říší zla. Praha 2006.

• BYSTROV, Vladimír: Sovětská brutální svévole a československý ustrašený králíček. Pokus o esejistický výklad stále nepříliš známého zločinu z roku 1945. Praha 2009.

• BYSTROV, Vladimír: Únosy československých občanů do SSSR v letech 1945-1955. Praha 2003.

• DVOŘÁK, Jan – HRADILEK, Adam: Perzekuce československých Židů v Sovětském svazu za druhé světové války. In: Historie-Otázky-Problémy. 2013, roč. 5, č. 1, s. 105–120.

• POLIŠENSKÁ, Milada: Čechoslováci v Gulagu a československá diplomacie 1945-1953. Praha 2006.

• VALIŠ, Zdeněk: Ze sovětských gulagů do československé armády. Heliodor Píka v boji za životy Podkarpatorusů, Historie a vojenství 57, 208, č. 1, s. 43-58.