Okres do 1939 r.

Praktycznie od początku istnienia bolszewickiej Rosji w tamtejszych obozach pracy przymusowej byli osadzani również Polacy. Ogromna większość z nich zamieszkiwała Związek Sowiecki i posiadała jego obywatelstwo. Wynikało to z tego, że ustanowiona w marcu 1921 r. granica między Polską a bolszewicką Rosją była przesunięta znacznie bardziej na zachód niż granica Polski sprzed rozbiorów, zapoczątkowanych w 1772 r. Polacy zamieszkujący Związek Sowiecki byli w większości potomkami obywateli Polski przedrozbiorowej. Ich liczba wynosiła ok. 1,5 mln.

Osadzanie Polaków w obozach Gułagu największą skalę przybrało w latach 1937-1938, czyli w trakcie trwania tzw. „Operacji polskiej NKWD”. Operacja ta była pierwszą i największą spośród operacji specjalnych końca lat 30-tych skierowanych przeciw mniejszościom narodowym w Związku Sowieckim. Była ona częścią kampanii represji określanej mianem „Wielkiego terroru”. Na przestrzeni dwóch lat Sowieci zesłali do łagrów 29 tys. Polaków.

Okres 1939-1944

W okresie 1939-1944 w obozach Gułagu Sowieci zamykali Polaków oraz obywateli polskich innych narodowości. Taki stan rzeczy był konsekwencją sowieckiej napaści na Polskę 17 września 1939 r., i dotyczył obywateli polskich aresztowanych na kresach wschodnich państwa, okupowanych przez ZSRS do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej 22 czerwca 1941 r. Po upadku państwa polskiego w sowieckich rękach znalazło się ok. 150 tys. aresztowanych. Aresztowania rozpoczęły się zaraz po wkroczeniu na ziemie polskie NKWD, którego zadaniem było wyławianie ludzi, których można podzielić na kilka grup. W pierwszej kolejności były to osoby, które odgrywały ważną rolę w przedwojennej Polsce m.in. politycy, działacze samorządowi i przedsiębiorcy. Oprócz tego NKWD aresztowało oficerów wojska i policji, którzy wcześniej nie dostali się do niewoli. Aresztowania objęły również działaczy organizacji niepodległościowych, lokalnych społeczników, współpracowników polskiego wywiadu i policji oraz ludzi znanych z ich negatywnego nastawienia względem Związku Sowieckiego lub o takie nastawienie podejrzewanych. Spośród nich do łagrów trafiło około 40 tys. osób. Wszyscy polscy więźniowie łagrów w tym okresie byli najpierw aresztowani, a następnie skazani. Tym samym osadzenie w łagrze nie było karą administracyjną jak np. deportacja, lecz miało charakter represji karnej.

Większość spośród uwięzionych w tym okresie trafiła do obozów Komi ASRR. Najwięcej skazańców z Polski znalazło się w Workutstroju, Pieczorłagu i Uchtiżymłagu. Kilka tysięcy obywateli polskich osadzono w obozach na Kołymie, natomiast kilkuset w łagrach usytuowanych w innych rejonach ZSRS. Spośród wszystkich obywateli polskich uwięzionych w tym okresie do amnestii z 1941 r. zmarło kilka tysięcy osób. Amnestia została ogłoszona 12 sierpnia 1941 r. i była efektem nawiązania 30 lipca 1941 r. stosunków dyplomatycznych między rządem polskim na emigracji a władzami ZSRS. Dzięki amnestii na wolność wyszło blisko 30 tys. osób, które w 1942 r. opuściły ZSRS w ramach armii stworzonej przez gen. Władysława Andersa. Pomimo amnestii w obozach pozostało nadal ok. 10 tys. obywateli polskich.

Okres 1944-1947

Trzeci okres napływu Polaków i obywateli polskich do łagrów rozpoczął się w 1944 r. wraz z ponownym wkroczeniem na ziemie polskie Armii Czerwonej. Miało to miejsce już po zerwaniu stosunków dyplomatycznych między Związkiem Sowieckim a polskim rządem na emigracji, po tym jak w kwietniu 1943 r. Niemcy ogłosili, że znaleźli groby polskich oficerów w lesie katyńskim. Prośba polskiego rządu do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża o zbadanie grobów stała się dla Stalina pretekstem do oskarżenia go o współpracę z Niemcami i zerwania relacji z nim.

Pomimo takiej sytuacji prawnej polskie władze liczyły w 1944 r., że możliwa będzie wspólna walka polskiego podziemia i wkraczającej Armii Czerwonej przeciwko Niemcom. Ich nadzieje okazały się jednak złudne, gdyż Sowieci planowali podporządkować sobie Polskę, a organizacje niepodległościowe były dla nich przeszkodą w realizacji tego celu. W związku z tym w 1944 r. rozpoczęła się kolejna fala represji względem obywateli polskich. Zamykanie w łagrach było jedną z metod podboju Polski. W ciągu kilku lat ok. 15 tys. osób zostało wtrąconych do sowieckich obozów pracy przymusowej. Aresztowani w tym okresie to w większości żołnierze wywodzący się z Armii Krajowej i Narodowych Sil Zbrojnych, a także później powstałych organizacji niepodległościowych takich jak Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość.

Osoby aresztowane w omawianym okresie były osadzane w podległych NKWD obozach dla jeńców wojennych oraz obozach kontrolno-filtracyjnych, gdzie warunki bytowe były niemal takie same jak w łagrach. Jedyna różnica polegała na tym, że w obozach podporządkowanych NKWD nie osadzano kryminalistów. Odsiadka obywateli polskich w obozach NKWD mogła trwać od kilku miesięcy do nawet kilku lat. Większość spośród uwięzionych nie miała wytoczonych procesów, ponieważ w prawie sowieckim nie istniały odpowiednie paragrafy, pozwalające skazać te osoby. W omawianym okresie najwięcej obywateli polskich osadzono w obozach Borowicze (6 tys.) oraz Stalinogorsk (6,3 tys.).

Ogólnie w ramach wszystkich akcji osadzania Polaków i obywateli polskich w sowieckich obozach pracy przymusowej podległych instytucji Gułagu oraz obozach kontrolno-filtracyjnych zarządzanych przez NKWD, objętych nią zostało przynajmniej 84 tys. osób. Były one niewinnymi ofiarami sowieckiego imperializmu. Wiele z nich zmarło w obozach. Ze względu na brak dostępu do odpowiednich sowieckich archiwaliów, nie jest możliwe precyzyjne ich policzenie i zidentyfikowanie.

Marek Hańderek, Instytut Pamieci Narodowej (IPN)